Các em học sinh thân mến!

Bộ sách Dạy và học ngữ văn theo phương pháp mới lớp 12 (tập một, tập hai) là bộ sách được biên soạn theo tinh thần kế tục tư tưởng của các bộ sách Dạy và học ngữ văn theo phương pháp mới lớp 10 và lớp 11. Đây là bộ sách dùng cho chương trình Trung học phổ thông cuối cấp, vì vậy, mỗi bài học được nâng cao hơn về chất lượng trong việc cung cấp kiến thức ngữ văn cũng như việc rèn luyện năng lực tư duy văn học, tư duy ngôn ngữ và các kĩ năng: đọc, viết, nói, nghe. Phương pháp chính ở bộ sách này vẫn là dạy ngữ văn theo hướng tiếp cận liên môn và liên thể loại. Điều này giúp các em hình thành và củng cố cách tư duy hệ thống về môn học trong sự liên kết với các bộ cận kề là môn sử, địa và âm nhạc, đồng thời tạo niềm hứng thú say mê, tránh nhàm chán, đơn điệu. Những thành quả này có được là nhờ rút kinh nghiệm thực tiễn đào tạo nâng cao tại Viện Ngôn ngữ và Văn hoá Phương Đông trong những năm gần đây. Do áp dụng phương pháp này, nhiều học sinh được đào tạo nâng cao tại Viện đã đạt kết quả xuất sắc trong các kì thi học sinh giỏi tại Quận (Huyện), Thành phố và Quốc gia. Riêng môn tiếng Anh và môn Toán, đã có một số em đoạt giải quốc gia, Khu vực châu Á và Quốc tế (thi toán bằng tiếng Anh). Ngoài ra, đó còn là thành quả của việc phối hợp nghiên cứu và Đào tạo giữa Viện Ngôn ngữ và Văn hoá Phương Đông với Trường Trung học phổ thông Chuyên, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội.

Về ngữ liệu dạy và học, bộ sách lớp 12 đã cố gắng lựa chọn những tư liệu mới nhất, tuy vẫn giữ một phần nhỏ sự giao cắt với ngữ liệu ở một số bộ sách giáo khoa để các em có thể sử dụng làm chất liệu so sánh khi học. Trong các ngữ liệu mới, để các em thấy được cái hay và sự độc đáo của tiếng Việt thuộc lĩnh vực văn học, bộ sách đã sử dụng các phương pháp tiếp cận hiện đại nhất khi lí giải những hiện tượng đặc biệt của thơ ca mà lí luận truyền thống không đạt tới. Đây là điểm rất cần chú ý của bộ sách (ví dụ, cách giải mã đặc biệt đối với bài thơ của Trần Đăng Khoa). Ở mỗi bài học, ngoài việc cung cấp cách phân tích tác phẩm cho đối tượng học sinh trung bình và học sinh khá, người biên soạn còn có các câu hỏi và gợi ý phân tích dành cho các học sinh giỏi, học sinh chuyên khối khoa học xã hội theo các nghiên cứu lí luận phê bình mới nhất hiện nay.

Ở lớp 12, Bài 1, các em được học về hiện thực và hư cấu trong truyện. Ở đó, các em sẽ thấy được mối liên hệ giữa yếu tố hiện thực và yếu tố huyền ảo trong sáng tác. Đến Bài 5, các em được học về vai trò của hiện thực trong kí và phóng sự. Như vậy, các bài học luôn móc xích với nhau. Từ mối quan hệ móc xích đó, các em sẽ hình dung ra sự chuyển hoá và tiếp nối các thể loại văn học. Về kiến thức, các em sẽ được trang bị theo hình xoáy trôn ốc. Càng lên lớp trên, kiến thức cảng sâu hơn. Theo tinh thần ấy, về văn nghị luận, ở các lớp dưới, các em đã được học cách làm bài văn nghị luận xã hội và cách làm bài văn nghị luận về tác giả, tác phẩm thơ. Đến lớp 12, các em sẽ được hướng dẫn sâu hơn về nghị luận văn học để bản về nội dung, nghệ thuật của một tập sách (văn xuôi hoặc thơ) hoặc những đóng góp nổi bật của một tác giả văn học cụ thể. Ngoài ra, các em còn được trang bị kiến thức để có thể so sánh, nhận diện các kiểu đề bài nghị luận có mối quan hệ gần gũi, tiếp giáp với nhau (giữa nghị luận văn học và nghị luận xã hội) và một số kiểu bài nghị luận bàn về nghề văn ở góc độ chuyên sâu. Đây là những bài học rất cần cho các học sinh giỏi văn và học sinh chuyên văn - sử - địa.

Cũng như các bộ sách Dạy và học Ngữ văn theo phương pháp mới lớp 10 và lớp 11, mỗi bài học ở lớp 12 đều được thiết kế ở hai bậc. Một bậc dùng cho chương trình phổ thông chung, một bậc dành cho học sinh giỏi và học sinh chuyên văn sử - địa. Tham khảo các câu hỏi, bài tập ở bậc nâng cao này, với cách học nghiêm túc, học sinh dù trung bình hay kém vẫn dễ dàng đạt tới trình độ giỏi và vượt qua được các môn kiểm tra, đánh giá năng lực nếu tham dự tuyển sinh vào các trường đại học lớn trong toàn quốc.

Điểm đáng chú ý là, các bài học ở bộ sách này đều do các thầy, cô của Viện Ngôn ngữ và Văn hoá Phương Đông biên soạn. Bản thân các thầy, cô vốn là các nhà giáo kiêm nhà văn và nhà phê bình đã có vài chục năm giảng dạy, luyện thi đại học, viết phê bình và sáng tác. Bên cạnh là đội ngũ các thầy, cô hiện đang giảng dạy tại các trường Trung học phổ thông chuyên và không chuyên cùng hợp tác. Bởi thế, khi tiếp nhận bộ sách này, các em sẽ được tiếp nhận một khối lượng kiến thức phong phú với những ngữ liệu được chọn lọc kĩ và có mối quan hệ móc xích với nhau. Điều này khiến cho kiến thức của mỗi tập sách vừa đa dạng nhưng lại vừa tập trung vì ngữ liệu được định hưởng để chọn lọc theo đặc trưng thể loại. Các yêu cầu đặt ra ở mỗi cuốn sách cũng phù hợp với trình độ và lứa tuổi của các em.

Viện trưởng Viện Ngôn ngữ và Văn hoá Phương Đông

PGS.TS Nguyễn Hữu Đạt

DẪN NHẬP

Để có thể dễ dàng sử dụng bộ sách Dạy và học Ngữ văn theo phương pháp mới lớp 12 (tập một, tập hai), trước hết, cần hiểu tiêu đề ở từng bài học xem bài học đó hướng vào nội dung quan trọng nào. Muốn hiểu được nội dung chính của bộ sách, cần phải hiểu cách cấu trúc tổng bộ mà người biên soạn đưa ra cũng như cấu trúc bộ sách Dạy và học Ngữ văn theo phương pháp mới lớp 12.

1. Bộ sách này có 9 bài là nội dung chính. Ngoài ra còn có Lời nói đầu và ba bài khác gồm: Dẫn nhập, Ôn tập học kì 1 và Ôn tập học kì II. Như vậy, bộ có 12 bài học tất cả.

Mỗi bài học đều được cấu trúc theo nội dung của Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 để người dạy và người học dễ đạt được yêu cầu đặt ra của Bộ Giáo dục và Đào tạo và có phần nâng cao để phục vụ các học sinh giỏi, học sinh chuyên văn -sử - địa và các thầy cô, học sinh yêu thích, say mê môn Ngữ văn. Mỗi bài học có hai điều cần quan tâm trước khi đi vào phần nội dung, đó là Yêu cầu cần đạt và Kiến thức cần yếu. Bộ sách này không dùng khái niệm Kiến thức ngữ văn vì người biên soạn quan niệm rằng, để hiểu sâu sắc một tác phẩm hay tác giả văn học thì kiến thức ngữ văn chưa đủ mà còn cần kiến thức về văn hoá, triết học, lô gích, lịch sử.... Chẳng hạn, nếu đặt một tác phẩm hay tác giả văn học bên ngoài hoàn cảnh lịch sửthì khó đánh giá được chính xác vị trí của tác giả hay tác phẩm đó đối với xã hội và với tiến trình phát triển của văn học.

Nội dung của mỗi bài học đều chú ý rèn luyện cả bốn kĩ năng: đọc, viết, nói, nghe, nhưng không theo cách rèn luyện các kĩ năng cho người học ngoại ngữ mà theo cách của người học Văn. Điều này thể hiện rất rõ qua các câu hỏi và câu hỏi nâng cao trong từng bài. Vì bản thân người học là người bản ngữ nên các tác giả biên soạn coi việc đọc - hiểu tác phẩm văn học là kết quả tự nhiên được hình thành từ khi cắp sách tới trường và việc đọc hiểu quan trọng là sự cảm nhận về tác phẩm xuất phát từ vốn sống và tri thức đã có, nay chỉ cần bổ sung thêm thi thức mới để giải mã hình tượng văn học cho đúng với bản chất của nó. Đây là cách để tránh tình trạng nhầm lẫn giữa việc học ngoại ngữ và học văn. Với người học ngoại ngữ thì học đọc là khâu quan trọng đầu tiên. Còn với người học văn thì cảm xúc là yếu tố hàng đầu. Đặc biệt là, cảm xúc của người đọc văn với tư cách là người bản ngữ lại càng có nhiều điểm khác biệt vì nó liên quan đến truyền thống văn học, đến tâm hồn, văn hoá và tư duy dân tộc. Tương tự như vậy, khi rèn luyện kĩ năng viết, nói và nghe, bộ sách chủ đến việc kết nối liên hoàn, đồng thời có giới thuyết rõ ràng, đây không phải là kĩ năng nói, viết, nghe trong giao tiếp thường ngày hoặc trong quả trình học ngoại ngữ. Đó là là quá trình rèn luyện cách viết các thể văn khác nhau, cách trình bày lại các vấn đề mà mình suy nghĩ (về xã hội và văn học) theo chuyên môn ở môi trường dạy và học. Do đó, nói và nghe trong bối cảnh này được hiểu là thuyết trình và nghe thuyết trình. Đây không chỉ là hình thức rèn luyện kĩ năng mà còn giúp cho người học hình thành tư duy nghiên cứu và ứng dụng nó vào các hoàn cảnh thực tiễn sau này. Tuỳ theo nội dung từng bài học mà việc kết nối các kĩ năng sẽ có những yêu cầu riêng. Có thể tập trung vào hai kĩ năng (kết nối đọc – viết), có thể tập trung vào cả bốn kĩ năng (đọc – viết - nói - nghe), trong đó, thảo luận hay tranh luận cũng nằm trong hệ thống kết nối này.

Ngữ liệu được sử dụng trong bộ sách Dạy và học Ngữ văn theo phương pháp mới lớp 12 rất phong phú. Mỗi bài đọc – hiểu đều có từ 4 đến 6 văn bản gồm các văn bản của các tác giả nổi tiếng và các văn bản mới nhất có liên quan đến chủ đề của bài học. Nội dung được tách làm hai phần: Phần Đọc hiểu chung và phần Thực hành đọc hiểu nâng cao. Phần Thực hành đọc hiểu nâng cao nhằm giúp cho các thầy cô tự nghiên cứu và giúp cho học sinh chuyên văn - sử - địa hoặc học sinh thuộc diện khá, giỏi tự học thêm ở nhà. Ở mục này có những câu hỏi nhằm bồi dưỡng thêm khả năng lập luận, cách thức tư duy tổng hợp và tư duy tích hợp, làm phong phú kiến thức nền cho người học.

2. Về nội dung, bộ sách Dạy và học Ngữ văn theo phương pháp mới lớp 12 tiếp tục tập trung vào các thể loại văn học như văn xuôi, thơ và sân khấu, nhưng đi sâu vào các đặc trưng mang tính bản chất của thể loại. Chẳng hạn, Bài 1 đi sâu vào yếu tố huyền ảo trong truyện là bài học giúp cho các em nhận ra các yếu tố huyền ảo trong truyện truyền kì và trong văn xuôi hiện đại (truyện ngắn, tiểu thuyết), trong đó có vai trò của yếu tố hư cấu, tưởng tượng của nhà văn. Bài 2 là bài về thể loại sân khấu hài với chủ đề “Các cung bậc của tiếng cười”. Bài này có nội dung bàn về đặc trưng nghệ thuật của thể loại. Bởi vậy, học bài này, các em sẽ có cơ sở lí luận để phân biệt các tiểu nhóm trong sân khấu hài kịch cũng như cách thức hay phương thức tạo ra “chất riêng” của hài kịch (khác với bi kịch đã học ở lớp 11). Các văn bản được đưa vào sách là các đoạn trích kịch nổi tiếng của nước ngoài và Việt Nam. Ngoài ra, để cung cấp cho người học nhận ra được tính độc đáo của sân khấu Việt, bộ sách còn đưa vào cả trích đoạn tấu hài (một dạng kịch nói rất cơ động và tiện dụng (ít nhân vật; đơn giản về đạo cụ, trang trí, hoá trang,....), đã được sử dụng khá nhiều trong một thời gian dài lịch sử. Đây cũng là tiểu loại kịch hài mang màu sắc riêng của văn hoá và văn học Việt. Bài 6 là Khả năng phản ảnh hiện thực của tiểu thuyết. Học bài này, các em sẽ có được các tri thức cơ bản để hình dung được khả năng lớn lao trong việc phản ánh hiện thực đời sống của thể loại của tiểu thuyết. Kiểu bài này ngoài giúp cho học sinh nắm được nguyên lí lí luận của phương pháp viết văn, còn giúp cho các em cách phân tích, đánh giá một tác phẩm hay tác giả văn học.

Ở phần thơ, các em sẽ được học ba bài, trong đó có một bài về tác giả (Tính đa dạng về phong cách văn thơ Hồ Chí Minh). Qua bài học này, các em sẽ hiểu thêm về lãnh tụ Hồ Chí Minh ở phương diện văn chương cũng như những đóng góp của Người đối với tiến trình phát triển của văn học Việt Nam hiện đại. Khác với các bộ sách hiện có, bài về tác giả Hồ Chí Minh còn chú ý đến thể văn báo chí của Hồ ChíMinh. Đó là các tác phẩm văn chính luận. Qua việc học các tác phẩm này, người học sẽ hình dung được các tư tưởng lớn của Hồ Chí Minh về chủ nghĩa yêu nước và tinh thần phục vụ nhân dân, phục vụ dân tộc. Nó không chỉ có ý nghĩa với thời mới lập nước mà còn có giá trị sâu sắc với đời sống hôm nay. Hai bài còn lại, một bài có tên Sức hấp dẫn của thơ và văn tế, một bài có tên Cảm hứng chủ đạo trong thơ hiện đại. Đây là hai kiểu bài, một bải nói về sự tiếp nối, chuyển hoá thể loại. Một bài nói về nguồn khởi phát của thơ, một yếu tố chi phối khá nhiều đến điểm nhìn nói riêng và bút pháp nghệ thuật của các tác giả khi sáng tác thơ nói chung.

Bên cạnh thể văn sáng tác, bộ sách Dạy và học Ngữ văn theo phương pháp mới lớp 12 tiếp tục hướng dẫn cách dạy và học thể văn nghị luận và thể văn báo chỉ (Thông tin tổng hợp). Sở dĩ, những người biên soạn sách không gọi là văn bản thông tin tổng hợp là do muốn người dạy và người học minh định rõ, một văn bản chứa thông tin tổng hợp có thể bao gồm cả tiểu thuyết, sân khấu, diễn văn, báo cáo chính trị.... Trong khi đó, kiến thức cần trang bị đối với học sinh Trung học phổ thông chỉ giới hạn trong một số văn bản thuộc báo chí, hành chính mà thôi.

Đối với thể văn nghị luận, trong sách Dạy và học Ngữ văn theo phương pháp mới lớp 12 có một bài riêng về nghị luận văn học. Đây là kiểu văn nghị luận cần đi sâu với người học văn. Bởi, văn nghị luận xã hội là kiểu văn đã được trang bị ở phần Viết của mỗi bài học từ lớp 10 đến lớp 12. Đến năm cuối cấp, các em cần nắm chắc các đặc trưng nổi bật nhất của hai kiểu văn nghị luận này và phân biệt được tỉnh giao thoa của một số văn bản nghị luận, từ đó có thể nhận diện được các loại đề khó, mà thoạt nhìn về hình thức rất dễ có sự nhầm lẫn khi xác định kiểu bài cũng như yêu cầu của đề ra.

Phần Thực hành tiếng Việt được đặt cuối mỗi bài học. Ở phần này, sách sẽ giúp các em hiểu và phân biệt được sắc thái trang trọng và sắc thái thân mật, sửa lỗi sai về từ, đồng thời các em còn được hướng dẫn về cách nhận diện các biện pháp tu từ được sử dụng trong các loại văn bản cũng như cách phân biệt các yếu tố ngôn ngữ mang màu sắc thân mật và trang trọng. Điểm đáng chú ý là, các ví dụ ở phần này đều được trích dẫn ngay từ các văn bản được đưa vào bài học. Qua rèn luyện tiếng Việt, một lần nữa các em lại có dịp nhớ lại về tác phẩm và tác giả. Như vậy, tiếng Việt được rèn luyện ở đây như là một phương tiện, một công cụ để dạy và học văn chứ không phải là đối tượng nghiên cứu của lí thuyết ngôn ngữ học.

Với tất cả những điều vừa phân tích trên, bộ sách Dạy và học Ngữ văn theo phương pháp mới lớp 12 chính là một cẩm nang quan trọng cho các học sinh giỏi văn, cho học sinh chuyên văn - sử - địa. Với các em học lực trung bình hay yếu, kém vẫn có thể bứt phá đi lên nếu tiếp thu đầy đủ kiến thức và ý tưởng của người biên soạn.